Podróże

Początki zakonu

Pełna nazwa zakonu brzmi Suwerenni Rycerze Zakonu Szpitalników św. Jana Jerozolimskiego, a powstanie ów międzynarodowej instytucji datuje się na rok 1099 w Palestynie, co czyni ją tym samym jedną z najstarszych w Zachodnim Chrześcijaństwie. Zgodnie z planem Gerarda, inicjatora powstania bractwa przy szpitalu Św. Jana, zgromadzenie służyć miało chorym pielgrzymom, lecz szybko przekształciło się w jeden z trzech rycerskich zakonów okresu krucjat (obok templariuszy i krzyżaków).

Początkowo obowiązkiem joannitów było strzeżenie bezpieczeństwa wewnętrznego Królestwa Jerozolimy, czemu posłużyć miała budowa szeregu warowni i zamków w Palestynie. W połowie XII wieku bractwo poszczycić się mogło licznymi przywilejami, dobrami i komturiami (podstawowa jednostka zakonu obejmująca zamek i przyległe do niego ziemskie dobra) na terenie całej chrześcijańskiej Europy.

Zanim joannici dotarli na Maltę

W 1291 roku datuje się przeniesienie bractwa z upadłego Królestwa Jerozolimskiego na Cypr. Ważnym wydarzeniem w dziejach joannitów był upadek templariuszy w 1312, z tego względu, iż posiadane przez nich dobra zostały przekazane Zakonowi Szpitalników. Umożliwiło to najazd na władaną formalnie przez Bizancjum wyspę Rodos i stworzenie tam sprawnie funkcjonującego państwa zakonnego. Z czasem bractwo przejęło kontrolę handlową we wschodniej części M. Śródziemnego, co było sprzecznie z interesami próbującego podbić Rodos Imperium Osmańskiego. Po kilku porażkach, w roku 1522 temu tureckiemu państwu udało się przejąć kontrolę nad wyspą, lecz w uznaniu męstwa kawalerów, rok później zezwolono im opuścić jej tereny ze sprzętem oraz bronią.

Państwo zakonne na Malcie

Kolejnym etapem w dziejach bractwa jest siedmioletnia tułaczka po różnych portach, która zakończyła się zgodą cesarza Karola V na osiedlenie się zakonników na Malcie (23 marca 1530 roku). To wtedy joannici przyjęli funkcjonującą do dziś nazwę Kawalerowie Maltańscy, a budowa silnego portu oraz warowni pozwoliła na kolejne ataki okrętów osmańskich. Malta stała się siedzibą sprawnie zorganizowanego państwa zakonnego, które mimo oblężeń wojsk Imperium, uległo zajęciu dopiero przez napoleońską flotę w 1798 roku.

Birgu - pierwsza maltańska siedziba bractwa

Jak już zostało to podkreślone na wstępnie, ponad 250 lat panowania bractwa na Malcie bez wahania uznać można za złoty okres w dziejach wyspy. Dziś, podziwiając liczne pozostałości bractwa na tych terenach, aż trudno uwierzyć, że joannici traktowali je początkowo jedynie jako swoją tymczasową bazę. Właśnie dlatego, nie przywiązali oni tak dużej wagi do swej pierwotnej siedziby na wyspie. Obrali sobie za nią miejscowość Birgu (zwana także Vittoriosa), skąd, chcąc pozostać w zgodzie z chronologią dziejów kawalerów na Malcie, warto rozpocząć wyprawę ich śladami.

Osada położona w obrębie Grand Harbour, pomiędzy zatokami Kalkara i Dockyard, posiadała wprawdzie zamek, lecz w przypadku ewentualności ataku z lądu, nie stanowiło dogodnego miejsca do obrony. Nad Birgu górują półwyspy Isola i Sceberras, skąd można było łatwo przeprowadzić artyleryjski ostrzał fortyfikacji. Nie planując dłuższego pobytu na Malcie, joannici ograniczyli się jednak do rozbudowy już istniejącej twierdzy a także umocnienia murów ówczesnej stolicy - Mdiny.

Wspomniany zamek, Castle Sant Angelo, jest właśnie jednym z dwóch zabytków pozostałych do dziś z czasów panowania na wyspie Kawalerów Maltańskich. Jest to jednocześnie jedna z trzech eksterytorialnych nieruchomości funkcjonującego do dziś jako suwerenny podmiot prawa międzynarodowego zakonu. Ten na wpół zrujnowany zamek, a także przyległy do niego kościół Św. Anny i Dom Kasztelana poddane zostały odbudowie i gruntownej renowacji właśnie za czasów joannitów. Castle Sant Angelo stał się prawdziwą fortecą, dzięki której w 1565 roku udało się odeprzeć osmańską armadę podczas Wielkiego Oblężenia. Więcej informacji o zamku na stronie http://www.orderofmalta-malta.org.

Drugą ze wspomnianych pozostałości zakonu w Birgu jest Pałac Inkwizytorów z roku 1535. Obecnie mieści on Muzeum Etnograficzne, lecz za czasów Kawalerów Maltańskich, do roku 1571 funkcjonował jako sąd cywilny bractwa. Odwiedzający ten obiekt mają okazję zobaczyć salę sądową, gdzie zapadały wyroki, część więzienną oraz dziedziniec, na którym z kolei praktykowano egzekucje.

Przed powstaniem Valletty

Jako że joannici zagościli na Malcie dłużej, niż sami się tego spodziewali, z czasem konieczne stały się prace mające na celu udaremnienie prób zajęcia półwyspów Isola i Sceberras, a podjął się tego wielki mistrz Jean de Homedes. W ten sposób, w roku 1552 powstały dwa znaczące forty - Św. Michała (na Isola) i Św. Elma (na Sceberras).

Drugi ze wspomnianych obiektów stanowi najbardziej monumentalną budowlę joannitów w dzisiejszej Valletcie. Fortyfikacja (wraz z Twierdzą Świętego Michała i Zamkiem Św. Anioła) pełniła istotną rolę podczas obrony przed wspomnianym już oblężeniem wojsk osmańskich z 1565 roku. Forteca Św. Elma była odpowiednio przygotowaniu do walki w dużej mierze dzięki budowie na litej skale. Ten zagrożony z powodu licznych zniszczeń zabytek mieści obecnie Akademię Policyjną, jednak turyści skorzystać mogą ze zorganizowanych (choć nieregularnych) niedzielnych wycieczek z przewodnikiem. Tego też dnia, w godzinach około południowych, przed Fortem Świętego Elma odbywa się godna uwagi uroczysta zmiana warty.

Od Wielkiego Oblężenia do powstania Valletty

Kiedy w roku 1557 Wielkim Mistrzem zakonu został Jean de la Valette, jednym z jego pierwszych celów było wzmocnienie umocnień półwyspu Sceberras i zbudowanie tam nowego miasta. Plany te udaremnił brak funduszy i wspominany już wcześniej atak wojsk osmańskich. Trwające blisko cztery miesiące Wielkie Oblężenie z 1565 roku miało na celu nie tyle podbicie, co całkowite zniszczenie joannitów. Zakon udaremniał bowiem opanowanie Osmanom części M. Śródziemnego będącej furtką do podboju dalej położonych terenów, m.in. Sycylii.

Dowodzący Imperium sułtan Sulejman Wspaniały wysłał do walki liczącą 180 statków flotę z trzydziestoma tysiącami zdolnych do walki mężczyzn. We wspomnianych wcześniej fortyfikacjach broniło się osiem tysięcy członków zakonu. Przewaga liczebna nie zapewniła jednak zwycięstwa osmańskim wojskom. Błędy strategiczne głównodowodzącego armią najeźdźców Mustafa Lala Pasza w połączeniu z dobrym przewodnictwem Jeana de la Valette oraz pomocą posiłków wicekróla Sycylii przyniosło w końcu korzystne dla joannitów rozstrzygniecie walk.

Mimo zwycięstwa, sytuacja zakonu nie malowała się w jasnych barwach. Oblężenie przyniosło śmierć dużej części członków bractwa oraz połowy mieszkańców Malty, a niemal kompletnie zdewastowane twierdze stanowiły łatwy łup przy ewentualnych kolejnych atakach. W dużym stopniu do uratowania zakonu przyczyniła się śmierć Sulejmana Wspaniałego, który już w następnym roku zamierzał podjąć kolejną akcję zbrojną.

Tymczasem, powracając do planów sprzed inwazji, 28 marca 1566 położono kamień węgielny pod budowę miasta. Na cześć swojego założyciela, nadano mu nazwę Valletta. Miasto, którego projekt stworzył sam uczeń Michała Anioła - Francesco Laparelli, otoczono szeregiem umocnień i głęboką na prawie 20 m fosą od strony lądu. W obawie przed kolejnym atakiem osmańskim, nie wyrównanie zostały różnice wysokości pomiędzy poszczególnymi częściami półwyspu. Część ulic zastąpiono więc schodami, których niewysokie stopnie umożliwiały jednak poruszanie się po nich konno. Co ciekawe - uważa się, że Valletta jest pierwszym europejskim miastem zbudowanym od podstaw według ściśle określonego planu.

Valletta - symbol potęgi joannitów na Malcie

W poszukiwaniu dorobku zakonu w Valletcie, warto skierować swe kroki ku kościołowi pod wezwaniem Matki Boskiej Zwycięskiej. Jest to nie tylko pierwszy budynek stworzonego przez Kawalerów Maltańskich miasta, lecz także miejsce tymczasowego pochówku Wielkiego Mistrza Jean de la Valette (spoczął on tam, na własne życzenie, w 1568 roku, z czasem grób przeniesiono do Konkatedry Św. Jana).

Należy tutaj wspomnieć o roku 1571, kiedy pomimo nieukończenia jeszcze siedmiu siedzib rycerzy zwanych auberges (do dziś przetrwało pięć z nich), Wielki Mistrz Pierre de Monte przeniósł siedzibę joannitów do Valletty. W dalszych latach przeobraziła się ona w miasto prawdziwego zdarzenia, w którym do dziś podziwiać można Pałac Wielkich Mistrzów, Konkatedrę Św. Jana czy inne wzniesione przez zakon budowle.

Chcąc przyjrzeć się z bliska wspomnianym auberges (oberży), należy skierować swe kroki ku Narodowego Muzeum Sztuk Pięknych. Chociaż sama ekspozycja nie jest związana z joannitami, w czasach ich panowania na Malcie budynek pełnił rolę domu francuskich rycerzy (większość stacjonujących na wyspie zakonników pochodziła właśnie z Francji). Z kolei członkowie zakonu, którzy na wyspę przybywali jedynie w celach służbowych, stacjonowani w gościnnych komnatach barokowego pałacu Auberge de Castille (dziś siedziba premiera Malty). Budynek znajduje się w pobliżu ogrodów Barracca i jednym z najchętniej fotografowanych obiektów w Valletcie.

Bez wątpienia, jednym z najciekawszych śladów bractwa w Valletcie jest wspaniała siedziba władz joannitów, czyli Pałac Wielkich Mistrzów. Budynek ten przez ponad 200 lat stanowił centrum państwa zakonnego, dziś z kolei mieści on rezydencję Prezydenta Malty oraz miejsce obrad parlamentu. Pałac zachwyca odwiedzających przede wszystkim pięknym, bogato zdobionym wnętrzem z ociekającymi złotymi zdobieniami korytarzami i marmurowymi posadzkami ułożonymi w fantazyjne wzory. Budynek stanowi niezaprzeczalny dowód wrażliwości na sztukę członków zakonu. Ścienne malunki umożliwiają poznanie ważnych momentów z historii joannitów oraz pocztu wielkich mistrzów.

Z pałacem połączona jest także godna odwiedzenia Zbrojownia. Pod koniec sprawowania władzy na Malcie joannici przechowywali tam zapas broni dla osiemnastu tysięcy żołnierzy obejmujący m.in. czterdzieści tysięcy muszkietów. Dziś w budynku tym podziwiać można stałą ekspozycję w której skład wchodzą oryginalne zabytki sztuki płatnerskiej, zbrojeniowej i rusznikarskiej z różnych wieków. To jedna z największych tego typu kolekcji broni w Europie. Więcej informacji o pałacu i Zbrojowni znajduje się na stronie president.gov.mt.

Kolejnym dowodem potęgi i chwały joannitów na Malcie jest Konkatedra Św. Jana. Zbudowana między 1573 a 1578 rokiem, przez lata pełniła rolę głównego kościoła rycerzy zakonnych. Jej sylwetka nie bez powodu kojarzy się z budowlą obronną - tworząc projekt świątyni, architekt bractwa Glormu Cassar, wykorzystał fragmenty murów obronnych. W późniejszych latach nieco surowy pierwotny wygląd kościoła został zastąpiony bogatym stylem barokowym. Wnętrze katedry pełne jest wspaniałych fresków przypominających z daleka posągi. Miłośnicy sztuki docenią też pewnością możliwość podziwiania płócien Caravaggia (Ścięcie św. Jana Chrzciciela i Św. Hieronim piszący).

Wracając do asocjacji z joannitami należy dodać, że w Konkatedrze Św. Jana znajduje się osiem poświęconych poszczególnym "językom" zakonu kaplic, przy głównym wejściu zaś warto zwrócić uwagę na pomnik Wielkiego Mistrza - Marca Antonia Zondadariego. Więcej o katedrze, jaj kolekcjach i związkach z bractwem na oficjalnej stronie obiektu www.stjohnscocathedral.com.

Nie ma sensu wymieniać tutaj wszystkich budowli, które pozostały w Valletcie z czasów panowania tam joannitów, gdyż należałoby napomknąć praktycznie o każdej powstałej w tym okresie kamieniczce. Zanim jednak opuścimy stolicę Malty, warto wspomnieć chociaż kilka słów o istotnych ze względu na pełnioną funkcję budynkach.

Pierwszym z nich jest otwarty w 1575 roku szpital Sacra Infirmeria w pobliżu fortu Św. Elma. Jego mierzący 155 na 10 m oddział główny był najdłuższy na świecie i do dziś jest jednym z największych w Europie. Należy tutaj podkreślić, iż w czasach, gdy w innych ośrodkach zdrowia chorzy często umierali z uwagi na brak higieny, Kawalerowie Maltańscy nie mieli sobie równych jeżeli chodzi o zachowanie czystości i sterylności. Świadczyć o tym może chociażby fakt, iż ze względów higienicznych, pacjentom Sacra Infirmeria podawano posiłki na srebrnych talerzach, leżeli zaś oni na wyposażonych w baldachimy łożach z wełnianymi materacami i przydziałem dwóch prześcieradeł. Chorzy nie mogli też narzekać na dietę - codziennie warzono bowiem rosół z aż 200 kurcząt. Obecnie w szpitalu mieści się Śródziemnomorskie Centrum Konfederacyjne z dwiema udostępnionymi dla odwiedzających częściami budynku (w jednej z nich znajduje się wystawa "Rycerze Szpitalnicy" prezentująca medyczny aspekt pracy zakonników). W ramach biletu wstępu można wejść do osławionego "Długiego Holu".

Joannitom Malta zawdzięczać też może obecność na wyspie trzeciego najstarszego teatru na świecie. Mowa tutaj o Teatrze Manoela wybudowanym w 1731 przez wielkiego mistrza Antonio Manoela de Vilhena. Z kolei na rok 1796 datuję się powstanie Biblioteki Narodowej gromadzącej wiele tomów zbiorów zakonu, która jednak otworzona została dopiero 16 lat później, po zajęciu Malty przez wojska Napoleona.

Inne ślady krzyżowców

Historycznych śladów joannitów nie brakuje także na jednej z wysp Archipelagu Maltańskiego - Gozo. Nad stolicą w Victorii (inna nazwa - Rabat) góruje wspaniała cytadela otoczona wałami obronnymi. Chociaż jej powstanie datuje się na okres średniowiecza, popadła ona w ruinę, a jej południowe skrzydło odbudowali dopiero Kawalerowie Maltańscy. Z cytadeli roztacza się zapierający dech w piersiach widok na miasto i okolicę, warto się tam wybrać także z uwagi na znajdującą się na jej terenie piękną Katedrę Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny.

Zakonnicy pozostawili też ślady w wielu innych niewyszczególnionych tutaj zakątkach Malty. Aby zobrazować rozmiar ich działalności na wyspie, należy wspomnieć o wznoszonych na całym wybrzeżu wieżach mających na celu szybkie dostrzeżenie nacierającej floty wroga, imponujących fortyfikacjach wokół trójmiasta Birgu, Isla i Bromla oraz licznych obiektach wojskowych i cywilnych.

Co zaś najciekawsze, obecności joannitów na wyspie wciąż zaskakuje nowymi faktami i odkryciami nawet najbardziej drobiazgowych historyków. Chociaż znalezione podczas przygotowań do budowy parkingu podziemnego na Palace Square w Valletcie tunele nie potwierdziły krążących od dawna legend na temat wykutego pod gruntem miasta, zaawansowana jak na czasy swojego powstania budowla tylko utwierdziła wszystkich w przekonaniu, iż wkład joannitów w kreowanie dorobku cywilizacyjnego Malty jest wprost nieoceniony.